Σήμερα 30 Νοεμβρίου γιορτάζει ο Πρωτόκλητος Απόστολος Ανδρέας, αδελφός του Πέτρου, που μαρτύρησε στην Πάτρα, της οποίας είναι και πολιούχος. Πρόκειται για ένα δημοφιλή άγιο του χειμώνα, του οποίου η γιορτή συμπίπτει με την τελευταία μέρα του φθινοπώρου. 
Του Αγίου Ανδρέα, όπως λέει ο λαός, «αντριεύει» το κρύο, ο βοριάς και ο χειμώνας, πέφτουν τα πρώτα χιόνια στα βουνά και κρυώνουν ακόμη και τα άχυρα. Οι αγροτικές δουλειές λιγοστεύουν, η διάρκεια της ημέρας μικραίνει και οι άνθρωποι συγκεντρώνονται νωρίς στα σπίτια τους ή σε σπίτια συγγενών και φίλων κάνοντας νυχτέρια, αποσπερίδες ή βεγγέρες δίπλα στο τζάκι. Ο ελληνικός λαός θεωρούσε τον Άγιο Ανδρέα προστάτη των γεωργών και των σπαρτών, ιατρό τυφλών, κωφών, παραλύτων, επιληπτικών, διώκτη της πανούκλας. Προστάτη, επίσης, των ψαράδων, των πληρωμάτων μικρών πλοίων, των ερωτευμένων ζευγαριών και των κοριτσιών, που τα βοηθούσε να ονειρευτούν τον μελλοντικό τους σύζυγο.
Η ΕΟΡΤΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΑΝΔΡΕΑ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΗ
Η εκκλησία έχει θεσπίσει την ημέρα της γιορτής του Αγίου Ανδρέα ως αργία, την οποία τηρούσαν, με ευλάβεια και φόβο, οι γεωργικοί πληθυσμοί της αγροτικής Ελλάδος, που πίστευαν ότι ο Πρωτόκλητος «αντριεύει», δηλαδή μεγαλώνει τα σπαρτά.
Στη Ρούμελη, αλλά και στην υπόλοιπη Ελλάδα, θεωρούσαν τη γιορτή του Αγίου Ανδρέα γεωργική και τα έθιμα της ημέρας ήταν ακραιφνώς γεωργικά. Για να μεγαλώσουν τα σπαρτά και να αυξηθεί η καρποφορία και η σοδειά τους, οι γεωργοί την ημέρα της γιορτής του αγίου έβραζαν σιτάρι στο οποίο πρόσθεταν ζάχαρη, σταφίδες, καρύδια και τα πήγαιναν στην εκκλησία να ευλογηθούν.Κατόπιν, τα έφερναν στο σπίτι, όπου τα έτρωγαν τα μέλη της οικογένειας ή τα μοίραζαν σε γείτονες και φίλους. Ανήμερα της γιορτής έβραζαν πολυσπόρια στην Ήπειρο, την Ακαρνανία, την Θεσσαλία και την Θράκη.Στις περιοχές αυτές έβραζαν σιτάρι στο οποίο πρόσθεταν ζάχαρη, σταφίδες και ξηρούς καρπούς, πανηγυρικά κόλλυβα, που τα μοίραζαν στον κόσμο.
Τα έθιμα αυτά δείχνουν μαγικό-παραγωγικές ενέργειες της εποχής, που τελειώνει η σπορά και αναμένεται η βλάστηση. Στη Νιγρίτα Σερρών πίστευαν ότι την ημέρα της γιορτής του Αγίου Ανδρέα αντριεύουν (φυτρώνουν) τα σπαρτά. Γι’ αυτό έβραζαν πολυσπόρια. Τα πολυσπόρια είναι βρασμένα δημητριακά ανακατεμένα με όσπρια, μία πανσπερμία από σιτάρι, κριθάρι, καλαμπόκι, κουκιά, ρεβίθια, φασόλια και φακές. Την παραμονή της γιορτής τα πήγαιναν στην εκκλησία για να ευλογηθούν. Κατόπιν τα έτρωγαν και μερικά τα μοίραζαν.
Please accept YouTube cookies to play this video. By accepting you will be accessing content from YouTube, a service provided by an external third party.
If you accept this notice, your choice will be saved and the page will refresh.
Στην Κονιατσή, σημερινό Ευαγγελισμό, Ελασσόνας το βρασμένο σιτάρι μετά την ευλογία του στην εκκλησία, το μοίραζαν στα σπίτια για τις ψυχές των νεκρών. Συνηθέστερη προσφορά για τους ίδιους σκοπούς ήταν τα λεγόμενα πολυσπόρια, σπορίδια, μπόλια, μπουσμπουρέλια, πολυκούκια, μπόμπολα ή σιταρομαγειριά. Στα Άγραφα πήγαιναν άβραστα τα πολυσπόρια στην εκκλησία, όπου τα τοποθετούσαν μπροστά στην Ωραία Πύλη για να τα ευλογήσει ο ιερέας. Στη Λυκόρραχη Κόνιτσας, παλιό Λούψικο, έριχναν πολυσπόρια στους κήπους για την καλή παραγωγή. Στην Αιανή Κοζάνης, το βρασμένο σιτάρι το πετούσε μετά τη λειτουργία ο παπάς στα κεραμίδια. Στο Επταχώρι, παλιότερα Βουρβουτσικό, Καστοριάς έβραζαν σπορίδια, για να γίνουν τα «μπερεκέτια».Πριν βγάλουν τα σπορίδια από τη φωτιά, πετούσαν τρεις κουταλιές απ’ αυτά πάνω στο σπίτι για να αντριωθούν τα σπαρτά.
Στα Φάρασα της Καππαδοκίας έκαναν κουρμπάνι (αιματηρή θυσία), σφάζοντας κοκορόπουλα στη μνήμη του Αγίου Ανδρέα, του Ε Ντρε, όπως τον έλεγαν, σ’ ένα ερειπωμένο ναΰδριο που βρισκόταν έξω από το χωριό. Χαρακτήρα αναλογικής μαγείας έχει η συνήθεια της γηραιότερης γυναίκας του σπιτιού, που πετούσε προς τον ουρανό τρεις κουταλιές πολυσπόρια, ευχόμενη να γίνουν τόσο ψηλά τα γεννήματα, αλλά και η πεποίθηση ότι το βρασμένο σιτάρι, του οποίου ο όγκος αυξάνεται με το βράσιμο, θα βοηθήσει τα σπαρτά να ξεφυτρώσουν γρήγορα μέσα από τη γη.
Η ΣΥΝΔΕΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ
Τα πολυσπόρια της Παναγίας, όσο και αυτά του Αγίου Ανδρέα, δεν είναι άσχετα με τα Πυανέψια ή τους Χύτρους της αρχαιότητας. Τα Πυανέψια ήταν γιορτή αφιερωμένη στον Απόλλωνα, κατά τη διάρκεια της οποίας πρόσφεραν στο θεό τους πρώτους καρπούς της σοδειάς (τις απαρχές των καρπών). Η ονομασία της γιορτής προέρχεται από την λέξη πύαμος (= κύαμος, κουκί) και το ρήμα ἕψω, που σημαίνει βράζω, μαγειρεύω. Κατά τα Πυανέψια έβραζαν σπόρους κάθε είδους.
Πανσπερμία ετοίμαζαν και κατά τους λεγόμενους «Χύτρους», τρίτη ημέρα των Ανθεστηρίων, γιορτή αφιερωμένη στον ψυχοπομπό Ερμή και τους νεκρούς. Κάθε σπίτι την ημέρα αυτή μαγείρευε μέσα σε χύτρες διάφορους σπόρους. Κανένας ζωντανός δεν έτρωγε από το φαγητό αυτό που προοριζόταν για τον Ερμή και τους νεκρούς, των οποίων οι ψυχές πίστευαν ότι την ημέρα αυτή ανέβαιναν στον επάνω κόσμο. Η βασική τελετουργία συνίστατο στην περιφορά της ειρεσιώνης (κλαδί ελιάς, όπου τύλιγαν λευκό μαλλί και στερέωναν διάφορων ειδών καρπούς από την αρχική συγκομιδή) και το άσμα που τραγουδιόταν στη διάρκεια αυτής της περιφοράς. Το κλαδί της ειρεσιώνης ήταν το έμβλημα της όλης γιορτής.
Ο λαϊκός άνθρωπος θεωρούσε τη στέγη έδρα δαιμόνων, δυσμενών ή ευμενών, αλλά οπωσδήποτε επικίνδυνων για τους ενοίκους του σπιτιού. Στη στέγη σύχναζαν και οι Καλικάντζαροι του Δωδεκαημέρου. Η ρίψη πολυσπορίων πάνω στη στέγη είναι ενέργεια εξευμενισμού των δαιμόνων που βρίσκονται εκεί.
ΛΑΙΚΕΣ ΔΟΞΑΣΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΓΙΟ ΑΝΔΡΕΑ
Σύμφωνα με μια παράδοση που προέρχεται από τη Χίο, ο Άγιος Ανδρέας, μαζί με τον Άγιο Χαράλαμπο, θεωρείται και διώκτης της πανούκλας. Τριγυρνούσε -λένε- τις νύκτες μέσα στο χωριό Χαλκειό, για να προστατεύσει τους κατοίκους του από το μαύρο θάνατο. Τα παλιότερα χρόνια την ημέρα της γιορτής του Αγίου Ανδρέα έφτιαχναν παντού τηγανίτες με μέλι. Πίστευαν μάλιστα ότι ο Άγιος Ανδρέας τρυπούσε το τηγάνι όποιας νοικοκυράς ξεχνούσε το έθιμο. Γι’ αυτό τον έλεγαν Τρυποτηγανά ή Τρυποτηγανίτη. Στο Πατριαρχείο της Κωνσταντινουπόλεως πρόσφεραν στους πιστούς, μετά τη λειτουργία, λουκουμάδες με μέλι. Ο Γάλλος περιηγητής Guillaumme Joseph Grelot, που ταξίδεψε στον ελλαδικό χώρο το 1670, μας πληροφορεί ότι την ημέρα της γιορτής του Αγίου Ανδρέα οι γυναίκες έφτιαχναν πάντοτε τηγανίτες.
Please accept YouTube cookies to play this video. By accepting you will be accessing content from YouTube, a service provided by an external third party.
If you accept this notice, your choice will be saved and the page will refresh.
Η μαντική πηγή της θεάς Δήμητρας γεμίζει σήμερα με καθαρό νερό το πηγάδι του Αγίου Ανδρέα, που βρίσκεται δίπλα στη λιτή βασιλική του Λύσανδρου Καυταντζόγλου, τον «Παλιό Άγιο Ανδρέα» (1836) στη δυτική παραλία της Πάτρας.
Στις 30 Νοεμβρίου στην Πάτρα, μετά τη λειτουργία, τα νεαρά και ερωτευμένα ζευγάρια πήγαιναν στο πηγάδι του Αγίου Ανδρέα και έπιναν με τις χούφτες τους νερό, για να εξασφαλίσουν την ευημερία τους. Παλιότερα, την παραμονή της γιορτής του Αγίου Ανδρέα στην περιοχή των Πατρών, έφτιαχναν λαχανόπιτες, που τις έστελναν στην εκκλησία για να μοιραστούν στους φτωχούς. Πρόκειται για έθιμο εξευμενιστικό και νεκρολατρικό. Την ίδια εποχή, αρχές δηλαδή του χειμώνα, οι αγρότες των ευρωπαϊκών χωρών έφτιαχναν crèpes από σιτάρι, για να μην τρώει το σκουλήκι τα φυτεύματα. Πρόκειται για ενέργεια εξευμενισμού των κακών πνευμάτων.
Μία άλλη παράδοση από την Πάτρα αναφέρει ότι στο κενοτάφιο του Αγίου έβρισκαν φύκια. Αυτό συνέβαινε επειδή ο Άγιος, που ήταν ψαράς, σε κάθε μεγάλη τρικυμία βοηθούσε τα ψαροκάικα που κινδύνευαν. Σε τόπους που βρίσκονταν κοντά στη θάλασσα, δίπλα στους μεγάλους θαλάσσιους δρόμους επικοινωνίας και στα μικρονήσια, ο Άγιος Ανδρέας θεωρείται προστάτης των ψαράδων και των πληρωμάτων μικρών πλοίων. Η αντίληψη αυτή επικρατούσε στην Κίμωλο, τους Παξούς, την Ιθάκη, την Αστυπάλαια, την Κύπρο και τις ακτές της Προποντίδος.
Η σύνδεση του ονόματος του Αγίου Ανδρέα με τη λέξη «άνδρας» ερμηνεύει τις ονειρομαντείες περί γάμου που γίνονταν την ημέρα της γιορτής του. Στη Σκύρο του «Αϊ-Αντριός» ανήμερα, τα νεαρά κορίτσια νήστευαν για να ονειρευτούν το βράδυ τον μελλοντικό τους σύζυγο. Στο χωριό Χαλκειό της Χίου, τα κορίτσια άναβαν τα καντήλια στο εκκλησάκι του Αγίου Ανδρέα, παρακαλώντας τον να τα καλοπαντρέψει.
Πολλοί Άγιοι είναι τιμωροί, επιβάλλουν τιμωρίες στους ανθρώπους που δεν τηρούν τις αργίες και τα έθιμα ή είναι ασεβείς. Άγιοι τιμωροί είναι συνήθως αυτοί, όπως ο Άγιος Ανδρέας, των οποίων η γιορτή συμπίπτει με κρίσιμες ημέρες για τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Από τον Χρονογράφο του Δωροθέου, ένα δημώδες κείμενο του 1570, πληροφορούμαστε ότι σε ναό που βρισκόταν σε κάποιο κυκλαδίτικο νησί, ασεβής ιερέας έβγαλε με λόγχη το δεξί μάτι από την εικόνα του Αγίου Ανδρέα. Την ίδια στιγμή και με τρόπο θαυμαστό, βγήκε το δεξί μάτι του παπά, που κόλλησε πάνω στο βγαλμένο της εικόνας.
Τελειώνοντας να επισημαίνουμε ότι η γνώση και η μελέτη των εθίμων, που διατηρούνται και ασκούνται κυρίως από τις γυναίκες, μας βοηθάει να κατανοήσουμε τον απλό άνθρωπο της υπαίθρου, τις ελπίδες, τις αντιλήψεις και τους φόβους του, για τον ορατό και τον αόρατο κόσμο που τον περιβάλλει. Τα πατροπαράδοτα έθιμα είναι μέρος της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Ένα παλίμψηστο λαϊκής λατρείας των προγόνων, αρχαίων, βυζαντινών και νεωτέρων.
Πηγή: Aφέντρα Μουτζάλη – https://www.e-storieskritis.gr