Ήρθε ο Λάζαρος, ήρθαν τα Βάγια

Πριν την ανάσταση του Χριστού, η ανάσταση του Λαζάρου παρουσιάζει μια πρόδρομη – και πιο “ανθρώπινη”  ανάσταση λόγω της χοϊκής και οικείας για τον λαϊκό άνθρωπο φύσης του –που συγκινούσε πάντοτε τον λαό, και ερέθιζε την φαντασία και την μυθική αντίληψη του κόσμου και των φυσικών διεργασιών, που τον χαρακτηρίζει. Ο Λάζαρος εντάσσεται στο σχήμα θάνατος – ανάσταση, γι’ αυτό και τιμάται ιδιαιτέρως στον ελληνικό λαϊκό πολιτισμό. Η λαϊκή παράδοση θέλει τον Λάζαρο σκυθρωπό και αγέλαστο μετά την Ανάστασή του. Μάλιστα, δικαιολογεί τη θλίψη του αυτή στα όσα είχε δει κατά την τετραήμερη παραμονή του στον Άδη.

Η εορτή του Λαζάρου μπορεί να ενταχθεί στα τελετουργικά που χαρακτηρίζουν τη μετάβαση από τη μια εποχή σε μίαν άλλη. Αφήνουμε πίσω το χειμώνα και προχωρούμε προς την κυριαρχία του «αήττητου» ήλιου, που θα ολοκληρωθεί του Ιούνιο με το εαρινό ηλιοστάσιο. Το βασικότερο γνώρισμα αυτής της εποχής είναι τα λουλούδια. Παντού λουλούδια. Στις εξοχές, στα βουνά, στις αυλές και στις γλάστρες. Το τυπικό της ορθόδοξης Εκκλησίας συμπληρώνει αυτήν την ωραία εικόνα με μιαν άλλη σταδιακή μετάβαση: από την προετοιμασία και την κάθαρση της Σαρακοστής περνάμε στη χαρά της Ανάστασης. Η γιορτή του Λαζάρου, μια βδομάδα ακριβώς πριν από την Ανάσταοη του Χριοτού, λειτουργεί σαν προοίμιο της μεγάλης είδησης. Ο νεκρός Λάζαρος έχει ήδη κατέλθει στον Άδη, έχει γνωρίσει τον φοβερό – όπως τον αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος – κόσμο της σιωπής. Και όταν το φθαρτά σώμα είχε αρχίσει να αποσυντίθεται καλείται να επιστρέψει στον απάνω κόσμο. Γι’ αυτό και τον φαντάζονται πάντα ωχρό, χωρίς μαλλιά και γένια, με τα σημάδια του θανάτου στο πρόσωπο, έτσι που τον παρουσιάζουν και κάποιες εικόνες του.

Είναι, λοιπόν, ο Λάζαρος ένα παράδειγμα θνητού που γνώρισε και τους δυο κόσμους, που είδε τι γίνεται εκεί όπου δεν υπάρχει η λέξη επιστροφή.Η ιστορία του Λαζάρου επηρεάζει βαθύτατα την εικόνα που έχουμε για τον Αδη. Ο μοναδικός επισκέπτης του Κάτω Κόσμου παραμένει για πάντα αγέλαστος και σκεπτικός, δεν εκφράζεται, λειτουργεί με βαθύ προβληματισμό και γελά μόνο μια φορά στη ζωή του, όταν είδε έναν άνθρωπο να κλέβει μια στάμνα.

ΤΑ ΛΑΖΑΡΑΚΙΑ -“ΜΟΥΜΙΕΣ”

Στην Άνδρο αλλά και σε άλλα νησιά , όπως και  σε πολλές περιοχές της ηπειρωτικής Ελλάδας η εορτή του Λαζάρου εικονοποίειτο με τρόπο σχεδόν εμβληματικό. Ol γυναίκες ζύμωναν μικρά ψωμάκια σε μορφή φασκιωμένου παιδιού, όπως ακριβώς εικονίζεται ο πεθαμένος φίλος του Χριστού στην ορθόδοξη ζωγραφική: τα χέρια ήταν σταυρωμένα στο στήθος και το οώμα παρουσιάζονταν τυλιγμένο σε επίμηκες λευκό ύφασμα. Τα μικρά ψωμάκια είχαν  αυτήν ακριβώς τη μορφή και φτιάχνονταν άλλοτε για τους ζωντανούς και άλλοτε για τους νεκρούς. Οι «Λάζαροι μοιράζονταν στα μικρά παιδιά της οικογένειας. Ο συγχωριανός μου Νικόλαος Εξαδάκτυλος μου αναφέρει χαρακτηριστικά : “Πρώτα έφτιαχναν ένα κορδόνι με ζυμάρι χοντρό στη μέση και λεπτό στα άκρα. Το στρίβανε σε πλεξούδα (με δύο σκέλη) και τις δύο άκρες τις πλάθανε να φαίνονται σαν πόδια. Κατόπιν χώνανε στο πάνω μέρος της κατασκευής ένα καρύδι (παρίστανε το πρόσωπο, η υπόλοιπη πλεξούδα το σάβανο του Λαζάρου). Κατόπιν φτιάχνανε με το ζυμάρι ένα μακρύ και πολύ λεπτό κορδόνι και το βάζανε γύρω-γύρω από το τσουρέκι εκεί που “πέφτει” ο λαιμός. Οπως στο σχήμα παραπάνω….  Πάντως στις Στενιές  φτιάχνανε για τα κοριτσάκια ένα κουλούρι που  το λέγανε  “κουσούνα”. Η κατασκευή  γινόταν όπως τα υπόλοιπα λαμπριάτικα κουλούρια. Η λέξη αυτή που θα προστεθεί στο Στενιώτικο λεξικό σημαίνει κούκλα (με την οποία παίζουν τα κοριτσάκια)…..”   Σε ανάρτησή μου στο Facebook ζητώντας πληροφορίες η συγχωριανή μου κ. Ελένη Ξηροπαίδη συμπληρώνει: ” Τα λαζαράκια τα τρώγαμε το Σάββατο του Λαζάρου! Δεν είχαν αυγό (πριν την Ανάσταση) αλλά καρύδι και φτιάχνονταν όπως τα ψωμιά . Καμιά φορά  αντί για μάτια βάζανε γαρύφαλλα ! Πιθανόν οι νοικοκυρές όταν έφτιαχναν τσουρέκια (πλεξούδες) να τα έλεγαν και αυτά λαζαράκια γιατί θύμιζαν στο σχήμα τα λαζαράκια του προηγούμενου Σαββάτου”  Σε αυτό συμφωνεί και ο Λεωνίδας Ζαννάκης . Μία παραλλαγὴ τοῦ ἐθίμου αὐτοῦ συναντοῦμε στὸ νησὶ τῆς Κῶ. Ἐκεῖ οἱ ἀρραβωνιασμένες κοπέλες, φτιάχνανε Λαζαράκια σὲ μεγάλο ὅμως μέγεθος, καὶ ἀφοῦ τὰ γέμιζαν μὲ φροῦτα καὶ ξηροὺς καρπούς, τὰ έστελναν στὸν μέλλοντα σύζυγό τους.

ΤΑ ΚΑΛΑΝΤΑ ΤΟΥ ΛΑΖΑΡΟΥ- ΟΙ ΑΓΕΡΜΟΙ

“Ήρθε ο Λάζαρος, ήρθαν τα Βάγια,ήρθε των Βαγιών η εβδομάδα. .Ξύπνα Λάζαρε και μην κοιμάσαι,ήρθε η μέρα σου και η χαρά σου…”

Παλιότερα οι εκδηλώσεις εορτασμού ήταν πολλές και ποικίλες, ωστόσο σήμερα έχουν λησμονηθεί ως επί το πλείστον. Για παράδειγμα τα κάλαντα για το Σάββατο του Λαζάρου (όπως είδαμε στο προηγούμενο video) τραγουδιούνται σε ελάχιστες περιοχές, ενώ παλιότερα ήταν από τα πιο ζωντανά έθιμα και έδιναν ιδιαίτερο τόνο στις μικρές κοινωνίες. Τα κάλαντα του Λαζάρου ήταν αποκλειστικά σχεδόν γυναικεία και τα τραγουδούσαν κοπέλες διαφόρων ηλικιών ακόμα και κορίτσια τις παντρειάς που ονομάζονταν «Λαζαρίνες».

https://www.domnasamiou.gr/?i=portal.el.selections&id=200

Ωρισμένες φορές την Παρασκευή, παραμονή της γιορτής του Λαζάρου ή, σε πολλά μέρη, ανήμερα του Σαββάτου, την “πρώτη Λαμπρή”, τα παιδιά, κρατώντας το “Λάζαρο”, έκαναν τους αγερμούς τους. Γύριζαν στα σπίτια και τραγουδούσαν το “Λάζαρο”,  τα “λαζαρικά”, για να διηγηθούν την ιστορία του αναστημένου φίλου του Χριστού και να πουν παινέματα στους νοικοκυραίους.  Τα “λαζαρικά” από τόπο σε τόπο έχουν πολλές παραλλαγές. Σε κάποιες περιοχές, στο έθιμο έπαιρναν μέρος μόνο κορίτσια, οι “Λαζαρίνες” ή “Λαζαρίτσες”, έτσι έβρισκαν την ευκαιρία να γίνουν γνωστές και σαν υποψήφιες νύφες. Στην Αιτωλία, στο έθιμο έπαιρναν μέρος και τα σγόρια. Παρακάτω ακολουθεί ένα πολύ ωραίο βίντεο τραβηγμένο από τον κ. Αικατερινίδη Γεώργιο το 1970 στο Καπαρέλλι Θηβών με αγερμούς κοριτσιών εκείνης της εποχής. Στο βίντεο βλέπουμε την νοικοκυρά να δίνει στα κορίτσια αυγό , κάτι για το οποίο θα αναφερθούμε και παρακάτω.

Η ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΩΝ ΒΑΙΩΝ

Η Κυριακή των Βαΐων σηματοδοτεί την αρχή της Μεγάλης Εβδομάδος, της πιο έντονης, από λατρευτική άποψη, περιόδου του ελληνικού ετήσιου εορτολογικού κύκλου. Η πραγματικότητα αυτή, σε συνδυασμό με την ένταξή της στο πλαίσιο των ανοιξιάτικων εορτών, αποτελούν τους δύο βασικούς άξονες γύρω από τους οποίους δομείται η εθιμική φυσιογνωμία της εορτής, με βάση στοιχεία φυτολατρίας και φυσιολατρίας, που έχουν αρχαιότατη καταγωγή. Για τον λόγο αυτό όλοι οι ναοί στολίζονται με βάγια, σε ανάμνηση των βαΐων των φοινίκων, που κρατούσαν οι υποδεχόμενοι τον Ιησού Χριστό Ιουδαίοι, κατά την είσοδό του στα Ιεροσόλυμα.Σύμφωνα μάλιστα με πηγές , το έθιμο αυτό ήταν εν χρήσει από την Εκκλησία ήδη από τον 9ο αιώνα .  Στα βάγια δίνεται ιδιαίτερη εθιμική σημασία, σε πολλές δε περιοχές τα πλέκουν σε σχήμα σταυρού και τα φυλάγουν στα οικιακά εικονοστάσια. Μετά την πανηγυρική θεία λειτουργία της Κυριακής των Βαΐων, έπαιρναν από το ναό χλωρά κλαδιά δάφνης, τα οποία είχαν προσκομίσει από την προηγούμενη ημέρα οι νιόπαντροι της χρονιάς εκείνης, και είχαν ευλογηθεί από τον ιερέα. Τα κλαδιά αυτά αποτελούσαν το κύριο σύμβολο μιας οικιακής τελετουργίας, σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες πήγαιναν σε όλα τα δωμάτια του σπιτιού, κουνώντας τα «βάγια» και λέγοντας «μέσα βάγια και χαρές, όξω ψύλλοι, κόριζες». Επίσης, με τα «βάγια» αυτά συνήθιζαν να αλληλοαγγίζονται, με σκοπό την εξασφάλιση υγείας, ή να χτυπούν ελαφρά τις έγκυες γυναίκες, πιστεύοντας ότι θα γεννήσουν ευκολότερα. Πίστευαν επίσης ότι το ζευγάρι εκείνο που θα πήγαινε πρώτο τα «βάγια» στην εκκλησία θα πρωτογεννούσε αγόρι, σύμφωνα με την πάγια αντίληψη του λαού για την προτίμηση των αρσενικών παιδιών, άρα η διακεκριμένη συμμετοχή στην τελετουργία γινόταν μέσο διάδοσης και προσπορισμού και ιδιαίτερης γονιμικής δύναμης.

Τα δροσερά και φρέσκα κλαδιά είχαν, κατά την συνειρμική λαϊκή σκέψη, μια ακατανίκητη γονιμική δύναμη, η οποία έπρεπε τελετουργικά να περάσει σε ανθρώπους, σοδειές και ζώα, με στόχο πάντοτε την καλοχρονιά και την επιβίωση της κοινότητας.  Οι μαντικές αυτές τελετουργίες σχετίζονται βέβαια με την πανάρχαια πίστη στην μαντική αξία των μεγάλων ετήσιων εορτολογικών στιγμών, που λόγω της θρησκευτικής σπουδαιότητάς τους αποκτούν στα μάτια του λαού ιδιαίτερο υπερφυσικό και συμβολικό κύρος για την παραδοσιακή καθημερινότητα των πιστών.  Ανάλογες περιγραφές υπάρχουν από διάφορες περιοχές του Ελληνισμού, όπως από το Ελληνικό (Λοζέτσι) Ιωαννίνων, από τη Μάνη, από την Αιτωλία, από τη Λέσβο και τις απέναντί της Κυδωνίες της Μικράς Ασίας.

ΤΑ ΚΑΛΑΝΤΑ ΤΩΝ ΒΑΙΩΝ

Όπως μου ανέφερε η μητέρα μου την Κυριακή των Βαΐων στις Στενιές μετά τον εκκλησιασμό μεταφέραμε στα σπίτια τους σταυρούς από βάγια και υπήρχε το έθιμο να τρώμε ψάρια ( κατάλυση ιχθύος, εν όψει και της αυστηρής νηστείας της Μεγάλης Εβδομάδος, που ακολουθούσε) . Οι μανάδες μας ,στόλιζαν ένα σταυρό με λουλούδια και μαζί με ένα καλαθάκι που εμείς τα παιδιά πέρναμε στο χέρι , πηγαίναμε στα σπίτια του χωριού και λέγαμε τα καλάντα .

«Την ημέρα των Βαγιώ τρώμε ψάρι και κολιό /και την άλλη Κυριακή τρώμε το ψητό αρνί». 

Αντί για χρήματα οι χωριανοί μας κέρναγαν αυγά τα οποία τα βάζαμε στο καλαθάκι και τα δίναμε μετά στις μανάδες μας για να χρησιμοποιήσουν είτε για τα Πασχαλινά αυγά ή για τα βάλουν στον Λαμπριάτη  (δείτε την αυθεντική συνταγή!).

Το ίδιο έθιμο γινόταν και σε άλλες περιοχές της χώρας μας όπου και εκεί χαρακτηριστικό της ημέρας ήταν τα «βαΐτικα» τραγούδια, που ως κάλαντα τραγουδούσαν στα σπίτια ομάδες παιδιών. Πρόκειται για αγερμικά δημοτικά τραγούδια που τραγουδιούνται κατά την Κυριακή των Βαΐων και την παραμονή της, στα σπίτια των χωριών και περιέγραφαν τα γεγονότα της δεσποτικής εορτής της Κυριακής των Βαΐων αλλά και της ανάστασης του Λαζάρου.