Τα Θεοφάνεια στη θρησκεία , την ιστορία, τους μύθους και την παράδοση

Κάθε χρόνο γιορτάζονται τα Θεοφάνεια (επί το ορθότερο Θεοφάνια**) , σε ανάμνηση της βάπτισης του Ιησού Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό από τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο. Η ημέρα ταυτίστηκε χρονολογικά με την ημέρα που οι τρεις Μάγοι έφτασαν κοντά στον μικρό Ιησού για να δώσουν τα δώρα , ενώ η 6η Ιανουαρίου θεωρείται σημαντική ημερομηνία όχι μόνο για τη θρησκεία αλλά και για την λαογραφία πολλών χωρών. Οι βαπτισματικές τελετές είτε διά ραντισμού με νερό, είτε με τα λουτρά στη θάλασσα και στα ποτάμια, υπήρχαν και πριν την ενανθρώπηση του Υιού και Λόγου του Θεού , καθώς η ιστορία του νερού αρχίζει, συγχρόνως με την ιστορία του ανθρώπου.

Ο πρωτόγονος άνθρωπος φρόντισε από την αρχή να κατοικεί κοντά στις πηγές, στα ποτάμια και τις λίμνες  Η σημασία του νερού ως αστείρευτη πηγή ζωής αναγνωρίστηκε από τα πανάρχαια χρόνια απ’ όλες τις ανθρώπινες κοινωνίες. Οι μεγάλοι αρχαίοι πολιτισμοί της Μεσοποταμίας, της Αιγύπτου, της Κίνας και της Ινδίας στήριξαν την ανάπτυξή τους στο νερό των ποταμών Τίγρη, Ευφράτη, Νείλου, Κίτρινου ποταμού, Γάγγη και Ινδού. Αλλά και ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός αναπτύχθηκε κοντά στο νερό  Η προέλευση τής εορτής  των Θεοφανείων είναι εξωβιβλική , καθώς είναι γνωστό ότι οι Αρχαίοι Αιγύπτιοι εόρταζαν την εμφάνιση του Χρόνου ή Κρόνου μέσα από τα νερά του Νείλου στις 6 Ιανουαρίου , ενώ ανάλογες  τελετές υπήρχαν όχι μόνο στους Εβραίους και τους Εσσαίους, αλλά και ανάμεσα στους Βαβυλωνίους, Έλληνες και τους Ρωμαίους. Οι καθαρισμοί κατά την πίστη των Ελλήνων και των άλλων αρχαίων λαών,  αναφέρονται στην αναγκαιότητα για ηθική κάθαρση.

Η ΘΕΟΦΑΝΕΙΑ ΤΩΝ ΑΙΓΥΠΤΙΩΝ

Την 6η Ιανουαρίου κάθε χρόνου  κατά τους Αρχαίους Αιγύπτιους έκλεινε  ένας κύκλος 40 ημερών μετά το «Τελευταίο Δείπνο» της 27^ης  Νοεμβρίου, της ημερομηνίας όπου συνέβη ο θάνατος του Όσιρη . Τι συνέβη λοιπόν 40 ημέρες νωρίτερα; Ο Όσιρις, αδελφός και σύζυγος της Ίσιδας, δολοφονήθηκε από τον αδελφό του Σετ εκείνη την ημέρα και μετά , αναστήθηκε από την Ίσιδα και έγινε Κύριος του Κάτω Κόσμου και θεός της νέας ζωής και της γονιμότητας.

Στην αλληγορία «Isis και Osiris», ο Osiris προσκλήθηκε από τον Set σε μια γιορτή,  όπου ο Set και οι συνεργοί του εξαπάτησαν τον Osiris να ξαπλώσει σε ένα αυτοσχέδιο φέρετρο, το οποίο έκλεισαν , το σφράγισαν και το πέταξαν στο Νείλο. Ο Σέτ έγινε ο νέος Φαραώ – ενώ το φέρετρο που περιείχε το άψυχο σώμα του Όσιρις την ημέρα αυτή , δηλαδή την 6η Ιανουαρίου , έφτασε στη Μεσόγειο Θάλασσα όπου τον ανέστησε η Ίσις . Η ημερομηνία αυτού του συμβολικού συμβάντος αναφέρεται και από τον Πλούταρχο.  Το «Περί Ίσιδος και Οσίριδος» έργο του Πλουτάρχου είναι μια εκτενής επιστολή θεολογικού περιεχομένου, απευθυνόμενη στην Κλέα, ιέρεια των Δελφών και θυγατέρα δύο φίλων του συγγραφέα. Στις σελίδες της επιστολής παρουσιάζονται, αναλύονται και εξηγούνται οι μύθοι, οι παραδόσεις, οι θρύλοι, οι αλληγορίες, οι συμβολισμοί, οι τελετές, οι ιερουργίες και οι εορτές που συνδέονται με τους μεγαλύτερους – κατά την εποχή εκείνη – Θεούς του αιγυπτιακού έθνους, την Ίσιδα και τον Όσιρη, η λατρεία των οποίων είχε υπερβεί τα σύνορα της Αιγύπτου και είχε εξαπλωθεί και σε άλλα μεσογειακά έθνη, μεταξύ των οποίων και στο ελληνικό.

Η ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Η λειτουργία του νερού ως συστατικό στοιχείο της δημιουργίας του κόσμου ήταν η επικρατούσα άποψη μεταξύ των φιλοσόφων στην Αρχαία Ελλάδα. «΄Υδωρ αρχή της φύσης» τονίζει ο Θαλής ο Μιλήσιος ενώ ο θεογονιστής ποιητής και φιλόσοφος από τη Σύρο ο Φερεκύδης υποστηρίζει: «Αρχήν όλων το ύδωρ». Στη μακρινή Κίνα: «το ύδωρ είναι κοντά στο ΤΑΟ» (Λάο Τσε).  Στους μύθους όλων των λαών το νερό έχει “μαγικές”  δυνάμεις, είναι ουσία αναγεννητική, αναζωογονητική και εξαγνιστική. H γιορτή των Θεοφανίων περικλείει πολλές εκδηλώσεις που αποτελούν διαιώνιση αρχαίων ελληνικών εθίμων.

Αιώνες πριν από τα Θεοφάνεια,  στην Αρχαία Ελλάδα υπήρχε η «Επιφάνεια» όχι ως εορτή,  αλλά ως πεποίθηση των θρησκευομένων για την παρουσίαση ενώπιον τους της θεϊκής δύναμης. Η «Επιφάνεια» των αρχαίων θεοτήτων στους ανθρώπους και η χρήση του νερού από τους αρχαίους ως μέσο καθαρμού αποτελούν, τηρουμένων των αναλογιών, ιδιότυπη προτύπωση της εορτής των Θεοφανείων. Ο καθαρισμός κατά τη γέννηση αποτελούσε κατ’ ουσίαν αναπαράσταση του μύθου, σύμφωνα με τον οποίο, μόλις γεννήθηκε ο Δίας τον έλουσαν στον ποταμό Γορτύνιο, ο οποίος μετονομάστηκε σε Λούσιο.

Στην Ιλιάδα, κύρια θέση κατέχουν αναφορές οι οποίες αφορούν το λουτρό των νεκρών και τον καθαρμό των πολεμιστών, επιτιθεμένων και αμυνομένων, πριν από τις διάφορες τελετουργικές ή θρησκευτικές πράξεις. Την ίδια μέρα γινόταν σε πολλά μέρη πλύσιμο των εικόνων σε λίμνες, ποτάμια ή στη θάλασσα συνήθεια που παραπέμπει στα πλυντήρια του αγάλματος της Αθηνάς από τους αρχαίους Αθηναίους στο Φάληρο. Επίσης το ύδωρ της Στυγός και το αθάνατο νερό που έχει τη δύναμη εξαγνισμού και καθαρμού αποτελούν πανάρχαιες μυθικές λαϊκές παραδόσεις.

Μέσα από την τελετή του «Αγιασμού των υδάτων» στο βαθύτερο μήνυμά της τονίζεται η προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος και η καθαρότητα της θάλασσας, που αποτελούσε αντικείμενο προβληματισμού των αρχαίων Ελλήνων στα πανάρχαια χρόνια. Είχαν προβλέψει την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος με τρεις θαλάσσιες θεότητες . Την Ακταία, αφιερωμένη στην καθαρότητα των ακτών , την Αλκίππη, προστάτιδα του θαλάσσιου βυθού και την Ασίνηα, που απέβλεπε στους πλόες . Τέσσερις άλκιμοι νέοι καταδύονταν για να φέρουν σημάδι των βυθών πριν κινήσουν οι πλόες. Εάν η πέτρα που ανελάμβαναν από το βυθό είχε πράσινο υγιές χόρτο – θαλασσοφύκι – τότε τα Αναληπτήρια γιορτάζονταν με θυσίες και κοινής συμμετοχής εκδηλώσεις.  Είναι χαρακτηριστικό οτι τιμούνταν όσοι τηρούσαν τους κανονισμούς για τους πλόες και ελάμβαναν ως βραβείο τον «Ασίνηον λίθον» τονίζοντας «Αλόν σέβου» ή αλλιώς να σέβεσαι τη θάλασσα. Να σέβεσαι τον βυθό, τη θαλάσσια ζωή, τη δύναμη και τη γαλήνη της θάλασσας. Τη δυνατότητα για διατροφή, για εξερεύνηση, για ταξίδι αλλά και για λιμάνι.

ΤΑ ΘΕΟΦΑΝΕΙΑ ΣΤΗΝ ΛΑΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Τη νύχτα της παραμονής των Θεοφανίων στην Ελλάδα, (σε πολλές περιοχές), και στην Ευρώπη την ονόμαζαν “Δωδεκάτη νύχτα” και θεωρούσαν ότι αυτή η νύχτα βοηθούσε να φύγει το κακό, να φύγουν μακριά από τους ανθρώπους όλα τα δυσάρεστα. Όπως γράφουν Έλληνες λαογράφοι, η Δωδεκάτη νύχτα που είναι η παραμονή των Φώτων, ο λαός πιστεύει πως είναι η στιγμή που φεύγουν οι Καλικάντζαροι, αυτοί που ήθελαν να καταστρέψουν και να γκρεμίσουν τη γη. Και φεύγουν γιατί φοβούνται και τρέμουν των αγιασμό των ιερέων. Και σε πολλά χωριά στη βόρεια Ελλάδα λένε: “Στις πέντε του Γενάρη, φεύγουν οι καλικάντζαροι..” Βέβαια ο απλός Έλληνας δημιούργησε και έπλασε όλη αυτή την ιστορία και τον μύθο για τους κακούς Καλικάντζαρους έχοντας στο μυαλό του να μπορέσει να δημιουργηθεί μια φιλική και αγαπητή συνύπαρξη ανάμεσα στους ανθρώπους και όλοι μαζί με σεβασμό, με φιλιά και αγάπη να γιορτάσουν την Βάπτιση του Χριστού.

Η κατάδυση του Σταυρού, κατά τη λαϊκή πίστη, δίνει στο νερό καθαρτικές και εξυγιαντικές ικανότητες. Οι κάτοικοι πολλών περιοχών μετά τη κατάδυση τρέχουν στις παραλίες ή στις όχθες ποταμών και λιμνών για να πλύνουν τα αγροτικά τους εργαλεία, ακόμη και εικονίσματα. Κατά τη λαϊκή δοξασία, ακόμη και τα εικονίσματα με το πέρασμα του χρόνου χάνουν την αρχική δύναμη και αξία τους, που την αποκτούν όμως εκ νέου από το αγιασμένο νερό. Αυτή ακριβώς η διαδικασία δεν αποτελεί παρά επιβίωση της αρχαίας αθηναϊκής γιορτής των «Πλυντηρίων».

Στην ανατολική Μακεδονία ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει ο εορτασμός των Θεοφανίων στη Δράμα με πληθώρα εκδηλώσεων και δρώμενων. Σκοπός τους είναι η εξασφάλιση της καλοχρονίας, δηλαδή η καλή υγεία και η πλούσια γεωργική και κτηνοτροφική παραγωγή. Μαύρες κάπες, δέρματα ζώων, μάσκες, κουδούνια και θόρυβοι, στάχτη και σταχτώματα, χοροί και αγερμοί, αναπαράσταση οργώματος και σποράς, πλούσιο φαγοπότι και ευχές επιδιώκουν να επενεργήσουν στην καρποφορία της φύσης.  Ένα από τα πιο γνωστά έθιμα των Θεοφανίων, τα «ραγκουτσάρια», αναβιώνει κάθε χρόνο στην πόλη της Καστοριάς, όπου οι κάτοικοι μεταμφιέζονται για να ξορκίσουν το κακό. Στην Χαλκιδική τηρούνται τα έθιμα της Καμήλας (Γαλάτιστα) και των Φωταράδων (Παλαιόκαστρο), ένα χορευτικό δρώμενο, που εκτυλίσσεται στην πλατεία του χωριού.  Το «γιάλα – γιάλα» αναβιώνει στην Ερμιόνη της Αργολίδας πάνω από 50 χρόνια. Ανάλογα έθιμα επιβιώνουν και σε πολλά ψαροχώρια της περιοχής, όπως στο Πόρτο Χέλι και την Κοιλάδα. Την παραμονή των Φώτων οι κάτοικοι στολίζουν της βάρκες τους με φοίνικες, νεραντζιές και μυρτιές, τις οποίες δένουν στο λιμάνι πριν την καθιερωμένη βουτιά.

ΤΑ ΘΕΟΦΑΝΕΙΑ ΣΤΟΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟ

Τα Θεοφάνεια εορτάζουμε δύο εορτές. Τη βάπτιση του Χριστού και τη φανέρωση τού Τριαδικού Θεού. Ό Πατήρ ομιλεί, ακούγεται ή φωνή του Θεού Πατρός πού λέει «Ούτος έστιν ο Υιός μου ο αγαπητός», ο Υιός βαπτίζεται και το Άγιον Πνεύμα κατέρχεται, κατεβαίνει «εν εϊδει περιστεράς” . Αυτή ή φανέρωση γίνεται, πραγματοποιείται κατά τη βάπτιση τού Χριστού. Γι’ αυτό ονομάζεται ή εορτή Θεοφάνεια και Επιφάνεια.

Στην βάπτιση του έγινε ο Χριστός γνωστός. Λέει ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, στον λόγο του «εις το Άγιον βάπτισμα»: «Για ποιο λόγο λοιπόν ονομάζεται αυτή ή ήμερα επιφάνεια;» ρωτά και δίνει εὐθύς την απάντηση, «επειδή ο Χριστός έγινε σέ όλους γνωστός, όχι όταν γεννήθηκε, άλλα όταν βαπτίσθηκε. Διότι μέχρι αυτήν την ήμερα ήταν άγνωστος στους πολλούς.”

Τα Θεοφάνεια είναι περίπου όπως ή εορτή της Πεντηκοστής. Το γεγονός της βαπτίσεως το γνωρίζουμε από τους τρεις πρώτους ευαγγελιστές, τους λεγόμενους Συνοπτικούς, τον Ματθαίο, τον Μάρκο και τον Λουκά, ο! όποιοι με σαφήνεια και απλότητα περιγράφουν το γεγονός και παρουσιάζουν το γεγονός της Φανερώσεως του Τριαδικού Θεού.

Για τον εορτασμό της βαπτίσεως τού Κυρίου, κατά τούς πρώτους αιώνες, έχουμε τρείς μαρτυρίες. Ή αρχαιότερη μαρτυρία για τον εορτασμό των Θεοφανείων έρχεται από τον Κλήμη Αλεξάνδρειας πού ζει το δεύτερο μισό τού Β’ αιώνος, περί το 150 έως 215 μ.Χ. Ή μαρτυρία αύτη δείχνει ότι ό εορτασμός των Θεοφανείων, διαμορφώνεται κατά τον Β’ αιώνα κα! αναφέρει την πληροφορία αύτη στο έργο του «Στρωματιές». Ή δεύτερη μαρτυρία, πού αναφέρεται στα τέλη τού Δ’ αιώνος, μάς πληροφορεί ότι αυτόν τον αιώνα ή εορτή των Θεοφανείων είναι ήδη διαμορφωμένη και αποκρυσταλλωμένη στη λατρεία της Εκκλησίας. Ό Μαρκέλλος Άμιένης, γύρω στο 400 μ.Χ., μαρτυρεί ότι ό Ιουλιανός ό Παραβάτης το έτος 361 μετείχε σχετικής εορτής των Χριστιανών. Ή τρίτη μαρτυρία περ! εορτασμού της βαπτίσεως τού Χριστού είναι τού Κασσιανού (360 έως 430 μ.Χ.) Ε’ αιώνας, πού λέει ότι ή εορτή των Θεοφανείων στην ανατολή γινόταν και κάποιοι Χριστιανοί της Αιγύπτου την εόρταζαν μαζί με τα Χριστούγεννα.

Υπάρχει άλλη μία αναφορά στο μαρτύριο τού Ηρακλείας Φιλίππου περί το 304 μ.Χ., στην όποια γίνεται λόγος για την εορτή των Επιφανείων,  κατά την όποια όμως δεν εορταζόταν ή βάπτιση τού Χριστού, αλλά ή Δευτέρα Παρουσία. “Ίσως αυτή ή εορτή να ήταν επηρεασμένη από αιρετικούς γνωστικούς. Ό Βασίλειος Στεφανίδης στην Εκκλησιαστική Ιστορία γράφει για την εορτή των Θεοφανείων κατά τούς τέσσερις πρώτους αιώνες. «Ή τελετή τής εορτής των Επιφανειών στην χριστιανική εκκλησία άρχιζε το απόγευμα τής 5ης Ιανουαρίου, την παραμονή δηλαδή των Θεοφανείων. Και εξακολουθούσε και μετρά τα μεσάνυχτα. Στο Ναό υπήρχε άπλετος φωτισμός, διότι οι χριστιανοί κρατούσαν αναμμένες λαμπάδες. Ἓξ αιτίας αυτού τού φωτισμού, ή εορτή ονομάστηκε Φώτα»

Τί λέμε σήμερα στα κάλαντα των Θεοφανείων; «σήμερα τα φώτα και οι φωτισμοί». Είναι μία ορολογία, μία φράση, τα «Φώτα», πού έχει παραμείνει από εκείνη την εποχή. Τα μεσάνυχτα γινόταν ο αγιασμός τού ύδατος, στο οποίο θα έμπαιναν αυτοί πού επρόκειτο να βαπτισθούν. Πριν όμως γίνουν οι βαπτίσεις, πήγαιναν οι πιστοί και ελάμβαναν από το αγιασμένο αυτό νερό, για να το πάνε στα σπίτια τους. “Έτσι ή βάπτιση και ή Θεία Λειτουργία των Θεοφανείων ολοκληρωνόταν κατά την νύκτα πρὸς ξημερώματα τής 6ης Ιανουαρίου. Το πρωί τής 6ης Ιανουαρίου γινόταν πάλι Θεία Λειτουργία με λιγότερη όμως επισημότητα. Αυτή την πρακτική αποτυπώνει ο Γρηγόριος ο Ναζιανζός, σέ ένα λόγο του πού εκφωνήθηκε κατά την ήμερα των Θεοφανείων

Για το θαύμα τού αγιασμού των υδάτων, λέει ό Ιερός Χρυσόστομος, γίνεται φανερό από το ότι δεν αλλοιώνεται ή φύση τού νερού εκείνου με το πέρασμα τού χρόνου. Άλλα ολόκληρο χρόνο και πολλές φορές δυο και τρία χρόνια παραμένει καθαρό και φρέσκο το νερό του αγιασμού . Από την εποχή λοιπόν τού αγίου Ιωάννου τού Χρυσοστόμου είναι διαπιστωμένο ότι ό αγιασμός δεν αλλοιώνεται. Είναι το θαύμα τού αγιασμού.

Κλείνοντας αυτό το μικρό αφιέρωμα θα πρέπει να τονιστεί ότι ο Αγιασμός των Υδάτων που γίνεται σήμερα,  καλό είναι να συνδυασθεί όχι μόνο με την καθαρότητα της ψυχής μας αλλά με την καθαρότητα των ακτών των πηγών και την προστασία του θαλασσίου περιβάλλοντος . Γιατί η θάλασσα είναι ένα στοιχείο συνυφασμένο με την ιστορία του τόπου μας και την Εθνική μας ταυτότητα. Ο Ελληνικός πολιτισμός χρειάζεται τον καθαγιασμό των υδάτων για να λάμψει η παράδοση και να συνεχιστεί η θαλάσσια προστασία, όπως και η καθαρότητα πηγών, λιμνών και ποταμών αλλά και των ψυχών μας .

**Ορθογραφική σημείωση:  Για τα θηλυκά “Επιφάνεια”, “Θεοφάνεια” (πρβλ.”Θεοφανείας σου, Χριστέ, της προς ημάς…γεγενημένης”<Ακολ. Επιταφ. Θρήνου>)  η σωστή γραφή είναι με -ει-.
Για  τα ουδέτερα είναι προτιμητέα η γραφή με -ι- ( Πρβλ.και τα Ίσθμια, τα Πύθια…), μολονότι παλιότερα συνηθιζόταν το -ει- .

Πηγές : Βικιπαιδεια , https://fdathanasiou.wordpress.com , https://www.koinignomi.gr , https://egyptianwisdomcenter.org/community/the-ancient-egyptian-christian-holidays/epiphany-january-6-a-special-day/, http://agonaskritis.gr, ΘΕΟΦΑΝΕΙΑ -Από το βιβλίο: «ΑΝΑΜΝΗΣΤΙΚΟΝ»