Το έθιμο του περισχοινισμού -Η αντιμετώπιση λοιμών και ασθενειών

Μία από τις πιο βαθειά ριζωμένες τελετουργικές πρακτικές στον ελληνικό χώρο, που έχει τις ρίζες  της στην αρχαιότητα και έχει αφήσει τα ίχνη της μέχρι σήμερα είναι η θρησκευτική και συγχρόνως μαγική καθαγίαση του χώρου της κοινότητας με σκοπό την επιβίωση της από ασθένειες. Ως προστατευτικό τείχος εναντίον κάθε εξωτερικού κινδύνου δρα ο περισχοινισμός των εκκλησιών – ενέργεια στην οποία προχωρούν – οι πιστοί κάθε φορά που απειλούνται από κάποιον κίνδυνο ή δύσκολη κατάσταση.  Ο περισχοινισμός ( περί + σχοινίζω = περιδένω ) σήμερα έχει εκλείψει και την τελευταία καταγραφή είχαμε στην Κρήτη το έτος 1988. Πολύ πρόσφατα το έθιμο αναβίωσε εν μέσω πανδημίας Κορωνοιού

Φωτο : Παρανύμφοι Ηρακλείου 1964 –  Από την ταινία του Γεωργίου Αικατερινίδη με περισχοινισμό του χωριού

Την 1η Απριλίου 2020 και σύμφωνα με την ιστοσελίδα της Κρήτης Νέοι Ορίζοντες υπάρχει εκτενές ρεπορτάζ το οποίο αναφέρει οτι το έθιμο αυτό αναβιώνει πάλι αυτή την περίοδο σε κάποιες περιοχές της Κρήτης,  καθώς ο φόβος για τον κορωνοιό είναι διάχυτος. Στην ΠΕ Ηρακλείου και συγκεκριμένα στην Επισκοπή του Δήμου Χερσονήσου τα μέλη του γυναικείου συλλόγου ΕΡΓΑΝΗ εξέφρασαν στον εφημέριο τη σφοδρή τους επιθυμία να προχωρήσουν τις επόμενες ημέρες στο «ζώσιμο» του ναού, του Αγίου Μηνά Επισκοπής ζητώντας μ’ αυτό τον τρόπο την προστασία του. Ο εφημέριος της ενορίας που μίλησε το πρωί στο Ρ/Κ και στην εκπομπή του Μανόλη Αργυράκηείπε ότι πρόκειται για ένα παλιό έθιμο που αναβιώνει όταν υπάρχει λοιμός, ή κάποια δύσκολη κατάσταση προκειμένου ο πολιούχος να βοηθήσει στην απαλλαγή από κάθε κίνδυνο. Στην ίδια ενέργεια έχουν προχωρήσει εδώ και μέρες πιστοί κάτοικοι των Καλεσσών του δήμου Μαλεβυζίου που έχουν ζώσει με κερωμένο νήμα τις εκκλησίες του Αγίου Γεωργίου και του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου.

ΟΙ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗΣ – Ο ΠΕΡΙΣΧΟΙΝΙΣΜΟΣ

Η μαγικοθρησκευτική οριοθέτησή – ζώσιμο – της κοινότητας, συνήθως του δομημένου χώρου της, προστατεύει και εκδιώκει από τον χώρο αρνητικές επικίνδυνες υπερφυσικές δυνάμεις και καταστάσεις, που ευθύνονται για την πρόκληση του κακού και συγχρόνως έχει σκοπό να προσελκύσει θετικές δυνάμεις. Με το «ζώσιμο» σχηματίζεται μαγικός κύκλος ο οποίος αποκλείει τον εσωτερικό χώρο καθιστώντας τον απροσπέλαστο. Ακόμη και η αρχική οχύρωση των πόλεων πιστεύεται ότι ξεκίνησε ως προσπάθεια απομόνωσης και προστασίας των οικισμών από μαγικές δυνάμεις.

Στα κείμενα της αρχαιότητας υπάρχει πλήθος αναφορών σε μαγικά σύμβολα που λίγο ή πολύ μας είναι γνωστά, όπως (το δόρυ της Αθηνάς, το κέρας της Αμάλθειας, η τρίαινα του Ποσειδώνα, η ζώνη της Αφροδίτης, η λύρα του Απόλλωνα, το ουράνιο τόξο, το δίχτυ του Ηφαίστου, ο φλεγόμενος κύκλος), αλλά και πρακτικές ή συνήθειες, όπως τα μαγικά ταφικά κάτοπτρα κ. ά. Εξάλλου, κατά τους πρώτους αιώνες μετά Χριστόν, γράφτηκαν πάπυροι που οι μελετητές τούς ονόμασαν ‘μαγικούς’ μιας και περιέχουν «μαγγανείες, μαγικές ρήσεις, ύμνους και τελετουργίες και προέρχονται από την ελληνική ή τη ρωμαϊκή Αίγυπτο». Κάποιες όμως πρακτικές και συνήθειες, όπως ο περισχοινισμός έχουν ιδιαίτερα βαρύνουσα σημασία λόγω της μεγάλης διάρκειάς τους στον χρόνο.

Το ζώσιμο των ναών και των χωριών αποτελούσε συνηθισμένη πρακτική που εφαρμοζόταν σε περιπτώσεις απανωτών θανάτων, επιδημιών, φυσικών καταστροφών, αλλά και σε περιπτώσεις ακραίων ή μη ευνοϊκών καιρικών φαινομένων. Η πραγματοποίηση αυτής της οριοθέτησης επιτυγχάνεται με μία ποικιλία τελετουργικών πρακτικών: με περιάροση του οικισμού – αριστερόστροφη περιφορά ενός αρότρου -, περισχοινισμό, περιμετρική λιτανεία, περίζωση με φυσικά και τεχνητά ορόσημα, σταύρωμα με στοιχεία που συνδέονται με τα κύρια σημεία του ορίζοντα. Οι πρακτικές αυτές αποδίδουν στον χώρο του οικισμού διάφορους τύπους μίας συμβολικής γεωμετρίας, οι οποίοι είναι εξαιρετικά συγγενικοί μεταξύ τους.

Φωτο :Παρανύμφοι Ηρακλείου 1964-Από την ταινία του Γεωργίου Αικατεριίδη με περισχοινισμό του χωριού

Πρόκειται για τελετουργία δέσμευσης, που τελείται μετά από σχετικό τάξιμο, οπότε ζώνουν το ναό ή την εικόνα με απλό νήμα, ή νήμα κερωμένο, το οποίο έχουν επίσης τελετουργικά κατασκευάσει για τον σκοπό αυτό, μέσα σε μία ημέρα (μονομερίτικο). Κάποτε μάλιστα το ζώσιμο γίνεται τρεις επάλληλες φορές. Συνήθως μετά τον περισχοινισμό αφαιρούν το νήμα και με αυτό κατασκευάζουν κεριά, που προσφέρουν στον ναό. Αλλοτε αφήνουν το νήμα στη θέση του για ορισμένο χρονικό διάστημα, συνήθως τρεις ή έξι μήνες ή ένα χρόνο και κατόπιν το αφαιρούν.

Περιπτώσεις περισχοινισμού έχουν καταγραφεί σε αρκετά μέρη του Ελλαδικού χώρου όπως στους Βαρελλαίους Ευβοίας, Βάρος Λήμνου, Αλέα Αρκαδίας, στη Σαλαμίνα, στα Χάσια όρη του νομού Γρεβενών, στους  Παρανύμφους Ηρακλείου, στο Ψυχρό Λασιθίου,  στο νομό Θεσπρωτίας και αλλού.  Στην Ευρυτανία στο χωριο Χαραυγη Λίμνης Κρεμαστών (παλιά το χωριό ονομαζόταν Σιδηρα)  το έθιμο γινόταν στην Κεντρική Εκκλησία του χωριού η οποία ήταν αφιερωμένη στην Παναγία και στον Άγιο Ιωαννη. Το έθιμο γινόταν για να φέρει νερό στο χωριό και να “γιάνει” τους αρρώστους. Χρησιμοποιούσαν άσπρο καινούργιο καθαρό σχοινί περασμένο με κερί μέλισσας γνήσιο που μοσχοβολουσε

Καταγραφές υπάρχουν στην Κύπρο στην επαρχία Λεμεσού (Τραχώνι, Κολόσσι) στην περιοχή Μαραθάσας (Τρεις Ελιές), στην επαρχία Πάφου και Ριζοκαρπάσου. Στην παράδοση της Κύπρου υπάρχει αναφορά οτι το έθιμο παλαιότερα γινόταν την Τρίτη της Λαμπρής και ήταν τάμα στην Παναγία,  γιατί η Παναγία στη ζωή της έκανε αργαλειό και έπρεπε να της δώσουν το νήμα.

Ορισμένες συμβολικές συνιστώσες, οι οποίες μπορεί να ενεργοποιηθούν στα πλαίσια μίας τελετουργίας περισχοινισμού είναι οι εξής:

1) το απολύτως κλειστό, κλειδωμένο, δεμένο, σφραγισμένο, αδιάρρηκτο όριο.
2) ένα ή περισσότερα κεντρικά αντικείμενα (π.χ., πουκάμισο, πανί, νήμα, κλειδαριά).
3) η συνέχεια τον χρόνου κατασκευής του υλικού τού ορίου, ο οποίος πρέπει να αποτελεί μία ενότητα (μία νύχτα, μία ημέρα, τρεις ημέρες).
4) ο κατάλληλος χρόνος κατασκευής του ορίου (π.χ. νύχτα).
5) η κατασκευή του ορίου από καινούριο, αχρησιμοποίητο υλικό, συχνά λευκό βαμβάκι.
6) η έλλειψη σχέσης με τον θάνατο (π.χ., μονοστέφανες γυναίκες).
7) η σεξουαλική αγνότητα (παρθενιά).
8) γενικότερα, η ηθική αγνότητα.
9) η φυσική αγνότητα (εκτός περιόδου εμμηνόρροιας).
10) η γύμνωση κατά την κατασκευή του νήματος.
11) ο συμβολισμός των αριθμών (π.χ., 3, 40).

ΠΩΣ ΓΙΝΟΤΑΝ Ο ΠΕΡΙΣΧΟΙΝΙΣΜΟΣ

Στην πορεία του χρόνου προτιμήθηκε, μάλλον για λόγους πρακτικούς, ο περισχοινισμός μόνο του ναού επειδή ο ναός αντιπροσωπεύει το εφέστιο ιερό και μέσω αυτού ολόκληρη την κοινότητα. Στις μέρες μας έχει απομείνει σε ορισμένα χωριά η περιμετρική λιτάνευση των εικόνων για την προστασία του οικισμού από μελλοντικό κακό. Ο Άγιος Χαράλαμπος θεωρείται ως ο διώκτης της πάνωλης, προστάτης της βλάστησης και των μεγάλων οικόσιτων ζώων. Αν υπήρχε στο χωριό εκκλησία του Αγίου Χαραλάμπη συνήθιζαν να ξεκινούν απ’ αυτήν την περίζωση. Έδεναν στην πόρτα μια κλωστή τυλιγμένη σε κουβάρι, της οποίας η κατασκευή ποικίλει στα διάφορα μέρη της Ελλάδας. Ξετύλιγαν το κουβάρι και κύκλωναν όλα τα σπίτια. Στο τέλος έδεναν πάλι στην πόρτα του Αγίου Χαραλάμπη την κλωστή και άφηναν το χωριό περιζωσμένο για όσο διάστημα χρειαζόταν, συνήθως 40 ημέρες, μια και ο αριθμός αυτός πρόσφερε επιπλέον προστασία. Αν δεν υπήρχε ναός και υπήρχε εικονοστάσι του Αγίου, ξεκινούσαν απ’ αυτό. Κι αν δεν υπήρχε ούτε εικονοστάσι, μπορούσαν να συμπεριλάβουν στον εθιμικό κύκλο ένα εικόνισμα του Αγίου. Εξ άλλου συνηθιζόταν, σε περίπτωση που δεν υπήρχε ούτε εκκλησία ούτε εικονοστάσι στο χωριό, να φροντίζουν ώστε να υπάρχει εικόνα του Αγίου σε κάποια εκκλησία.

Στην εφημερίδα «Η Δίκτη» του Οροπεδίου Λασιθίου ο Ι. Καραβαλάκης δημοσιευσε το 1988 μια πλήρη περιγραφή της τελετής περισχοινισμού-ζωσίματος» του χωριού Ψυχρό στις 24 Σεπτεμβρίου, εξ αιτίας των πολλών θανάτων που προκάλεσε ανησυχία στο χωριό.

Ένα τέτοιο περισχοινισμό κατέγραψε και κινηματογράφησε ο Γιώργος Αικατερινίδης το καλοκαίρι του 1964 στο χωριό Παρανύμφους Ηρακλείου, που δεν φυσούσε ευνοϊκός άνεμος για να λιχνίσουν τον καρπό στα αλώνια. Ο περισχοινισμός άρχιζε και κατέληγε στην πόρτα της εκκλησίας: «Έκαμαν το σταυρό τους και άρχισαν να ζώνουν περιμετρικά την εκκλησία με το νήμα ξεκινώντας από το κερκέλι της πόρτας. Στη συνέχεια, χωρίς να κόψουν το νήμα, έζωσαν το χωριό, περικλείοντας και αλώνια […] Κατέληξαν και πάλι στον πολιούχο Άγιο, δένοντας το τέλος του νήματος στο ίδιο κερκέλι. Κάνοντας το σταυρό τους απεχώρησαν με πλήρη πεποίθηση στην ευόδωση της προσπάθειας τους».

Ο περισχοινισμός συνηθιζόταν και σε περιπτώσεις επιδημιών λοιμωδών ασθενειών, με σκοπό την αποτροπή της ασθένειας και των θανάτων που αυτή προκαλούσε. Σε περιπτώσεις περισχοινισμού εικόνων, συνήθιζαν να μετρούν με ένα νήμα μία ή τρεις φορές τις διαστάσεις του εικονίσματος, και κατόπιν να δένουν το νήμα αυτό στη μέση τους, κοιμούνταν έτσι επί τρία βράδια και κατόπιν κατασκεύαζαν από αυτό κεριά για να «καεί η αρρώστια».

Πρόκειται για τελετουργικές πρακτικές δέσμευσης της υπερφυσικής δύναμης του αγίου, όπως αυτή ενυπάρχει στον ναό ή την εικόνα του, με στόχο κατόπιν αυτή να χρησιμοποιηθεί για τη θεραπεία ανθρώπινων ασθενειών και αδυναμιών. Στην ίδια κατηγορία μπορούν να ενταχθούν και τα τελετουργικά περιζώματα άτεκνων γυναικών ή όσων υποφέρουν από ορθοπεδικές ασθένειες της μέσης, με κορδέλες που πριν έχουν τοποθετηθεί και συμβολικά «καθαγιαστεί» στην Αγία Ζώνη της Παναγίας, που φυλάσσεται στη μονή Βατοπεδίου του Αγίου Ορους, ή σε εικόνες της Αγίας Ζώνης, σε ναούς και μονές της, που υπάρχουν σε διάφορες ελληνικές περιοχές.

Για τις περιπτώσεις των ασθενειών εφαρμοζόταν και η εγκοίμηση όπου κατά το παρελθόν είχε εφαρμογή σε περιπτώσεις ασθενειών και αναζήτησης θαυματουργικής ίασης από τους πιστούς. Αφορούσε την τελετουργική διαμονή ανθρώπων μέσα στους ναούς, όπου εκοιμούντο για ένα ή περισσότερα βράδια και για το οποίο θα αναφερθούμε σε επόμενο άρθρο αναλυτικά Σε κάθε περίπτωση έχουμε  δύο βασικές μορφές της Ελληνικής λαϊκής θρσκευτικότητας με αρχέγονες ρίζες, που προσδιορίζουν την τελετουργική σχέση του λαϊκού ανθρώπου με το υπερφυσικό.

Βιβλιογραφία-Αναφορές

Λαγόπουλος Αλέξανδρος, Ο ουρανός πάνω στη Γη – Τελετουργίες καθαγίασης του ελληνικού παραδοσιακού οικισμού. Εκδόσεις Οδυσσέας. Αθήνα 2003.

Ψιλάκης Νίκος, Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη – Έθιμα στον κύκλο του χρόνου. Εκδόσεις Καρμάνωρ. Ηράκλειο 2005.

Περισχοινισμός -Filed under: Παπαδάκης Χαρίδημος Α. — Άγονη Γραμμή

Δύο έθιμα της ελληνικής λαϊκής θρησκευτικότητας με αρχέγονες ρίζες- Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗΣ Καθηγητής Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης

Ακαδημία Αθηνών – Κέντρο Ερεύνης της Λαογραφίας ( έργο Γεώργιου Αικατερινίδη- 1964)

Μαρτυρίες αναγνωστών ιστοσελίδας : κ. Φανή Θεοφάνους , κ.Μαρία Μάνου , κ Μαίρη Κουδουνα.